خسارت تاخیر تادیه چیست و چگونه می‌توان آن را مطالبه نمود؟

در دنیای معاملات و تعهدات مالی، یکی از رایج‌ترین مشکلاتی که بین افراد و شرکت‌ها پیش می‌آید، عدم پرداخت به‌موقع بدهی است. این تأخیر می‌تواند باعث زیان مالی طلبکار شود؛ چرا که ارزش پول در گذر زمان تغییر می‌کند. به همین دلیل قانون‌گذار نهادی به نام خسارت تأخیر تأدیه را پیش‌بینی کرده است تا طلبکار بتواند ضرر ناشی از تأخیر در پرداخت را جبران کند.

در این مقاله از بنیاد حقوقی سخن‌آرا، به‌صورت کامل و کاربردی بررسی می‌کنیم که خسارت تأخیر تأدیه چیست، در چه شرایطی می‌توان آن را مطالبه کرد، نحوه محاسبه آن چگونه است و چگونه می‌توان برای دریافت آن در دادگاه اقدام نمود.

خسارت تأخیر تأدیه چیست؟

خسارت تأخیر تأدیه در واقع مبلغی است که بدهکار باید علاوه بر اصل دین به طلبکار بپردازد، به‌دلیل اینکه در پرداخت بدهی تأخیر کرده است. طبق ماده ۵۲۲ قانون آیین دادرسی مدنی، هرگاه بدهکار با وجود توانایی مالی از پرداخت دین خود امتناع کند و طلبکار نیز آن را مطالبه کرده باشد، دادگاه می‌تواند با توجه به شاخص تورم اعلامی بانک مرکزی، حکم به پرداخت خسارت تأخیر تأدیه بدهد.

به‌عبارتی، خسارت تأخیر تأدیه راهکاری قانونی برای حفظ ارزش واقعی پول طلبکار است تا او از کاهش قدرت خرید خود در اثر تأخیر بدهکار متضرر نشود.

شرایط دریافت خسارت تأخیر تأدیه

بر اساس قانون و رویه قضایی، برای اینکه طلبکار بتواند خسارت تأخیر تأدیه را مطالبه کند، باید چند شرط اساسی وجود داشته باشد:

1. طلب نقدی (پولی) باشد.
   خسارت تأخیر تأدیه فقط برای دیون نقدی قابل مطالبه است، مثل وجه چک، سفته، وام، یا مبلغ مندرج در قرارداد.
2. طلبکار دین را مطالبه کرده باشد.
   صرف تأخیر بدهکار بدون مطالبه رسمی طلبکار، موجب استحقاق خسارت نمی‌شود. ارسال اظهارنامه یا دادخواست رسمی، شرط اصلی شروع محاسبه خسارت است.
3. بدهکار توانایی مالی داشته باشد.
   اگر بدهکار به دلایل موجه مالی قادر به پرداخت دین نباشد، دادگاه معمولاً حکم به خسارت تأخیر تأدیه نمی‌دهد.
4. بدهکار از پرداخت در موعد مقرر امتناع کرده باشد.
   تأخیر غیرموجه، مبنای مسئولیت مدنی او محسوب می‌شود.
5. میزان شاخص تورم توسط بانک مرکزی اعلام شده باشد.
   ملاک محاسبه، نرخ تورم رسمی است که بانک مرکزی در هر سال اعلام می‌کند.

نحوه طرح دعوا برای مطالبه خسارت تأخیر تأدیه

اگر بدهکار از پرداخت خسارت خودداری کند، طلبکار می‌تواند با طرح دعوا در دادگاه حقوقی، حق خود را مطالبه نماید. مراحل کار به شرح زیر است:

۱. تنظیم اظهارنامه

ابتدا طلبکار باید با ارسال اظهارنامه رسمی از بدهکار درخواست پرداخت کند. این مرحله برای اثبات مطالبه رسمی بسیار مهم است.

۲. تنظیم دادخواست

در صورتی که بدهکار در مهلت مقرر پرداخت نکند، باید دادخواست مطالبه خسارت تأخیر تأدیه تنظیم شود.

۳. ارائه مدارک لازم

مدارکی مانند:

• سند بدهی (چک، سفته یا قرارداد)
• اظهارنامه ارسالی
• مستندات مالی یا فیش‌های پرداخت

۴. طرح دعوا در مرجع صالح

اگر مبلغ طلب کمتر از ۲۰ میلیون تومان باشد، شوراهای حل اختلاف صلاحیت دارند. در غیر این صورت، باید به دادگاه عمومی حقوقی مراجعه شود.

خسارت تاخیر تادیه از چه زمانی محاسبه میشود؟

محاسبه خسارت تأخیر تأدیه از تاریخی آغاز می‌شود که طلبکار به‌صورت رسمی طلب خود را مطالبه کرده باشد، نه از زمان سررسید بدهی (مگر در موارد خاص مانند چک).

بر اساس ماده ۵۲۲ قانون آیین دادرسی مدنی، سه زمان مهم در تعیین شروع خسارت تأخیر تأدیه نقش دارند:

🟢 ۱. زمان مطالبه رسمی طلبکار

خسارت تأخیر تأدیه از تاریخ مطالبه رسمی آغاز می‌شود. مطالبه رسمی معمولاً با یکی از روش‌های زیر انجام می‌گیرد:

• ارسال اظهارنامه رسمی به بدهکار
• ثبت دادخواست مطالبه وجه یا خسارت تأخیر تأدیه در دادگاه

بنابراین، اگر طلبکار مثلاً در تاریخ ۱۰ مرداد ۱۴۰۲ اظهارنامه‌ای برای مطالبه طلب بفرستد و بدهکار تا دی‌ماه همان سال پرداخت نکند، خسارت از همان ۱۰ مرداد محاسبه می‌شود.

خسارت تاخیر تادیه از زمان تقدیم دادخواست

مبنای قانونی: ماده ۵۲۲ قانون آیین دادرسی مدنی

طبق ماده ۵۲۲ قانون آیین دادرسی مدنی:

“در دعاویی که موضوع آن دین و از نوع وجه رایج باشد، هرگاه بدهکار با وجود تمکن، از پرداخت دین امتناع کند و طلبکار آن را مطالبه نماید، در صورت تغییر فاحش شاخص قیمت سالانه از زمان سررسید تا هنگام پرداخت، دادگاه با رعایت تناسب تغییر شاخص، حکم به پرداخت خسارت تأخیر تأدیه خواهد داد.”

🔹 بنابراین سه شرط اساسی دارد:

1. طلب باید وجه نقد باشد.
2. طلبکار باید دین را مطالبه کرده باشد.
3. بدهکار با وجود توان مالی از پرداخت خودداری کرده باشد.

حالت اول: مطالبه رسمی پیش از دادخواست

اگر طلبکار قبل از طرح دعوا، با ارسال اظهارنامه رسمی یا درخواست کتبی، بدهی را مطالبه کرده باشد،
خسارت از تاریخ آن اظهارنامه یا مطالبه رسمی محاسبه می‌شود.

🔸 مثال:
اگر اظهارنامه در ۱ فروردین ۱۴۰۲ ارسال شده و دادخواست در خرداد همان سال ثبت شده باشد، خسارت از فروردین ۱۴۰۲ محاسبه می‌شود.

حالت دوم: عدم مطالبه رسمی پیش از دادخواست

اگر طلبکار هیچ مطالبه رسمی انجام نداده باشد،
در این صورت دادگاه، تاریخ تقدیم دادخواست را زمان شروع خسارت تأخیر تأدیه در نظر می‌گیرد.

🔸 مثال:
اگر هیچ اظهارنامه‌ای ارسال نشده و دادخواست در ۱۵ تیر ۱۴۰۲ ثبت شده، خسارت از ۱۵ تیر ۱۴۰۲ تا روز پرداخت محاسبه می‌شود.

این رویه در بسیاری از آرای وحدت رویه و نظریات مشورتی قوه قضاییه تأیید شده است.

نکته مهم: تاریخ صدور رأی ملاک نیست

برخی افراد تصور می‌کنند خسارت از زمان صدور رأی دادگاه محاسبه می‌شود،
اما این اشتباه است.
طبق رویه قضایی، تاریخ شروع محاسبه خسارت تأخیر تأدیه معمولاً تاریخ تقدیم دادخواست یا تاریخ مطالبه رسمی (هرکدام زودتر باشد) است،
و پایان آن تاریخ پرداخت واقعی دین می‌باشد.

مثال عددی

فرض کنید شخصی ۵۰ میلیون تومان طلب دارد:

• سررسید بدهی: ۱ دی ۱۴۰۱
• دادخواست مطالبه وجه: ۱ خرداد ۱۴۰۲
• تاریخ پرداخت واقعی بدهکار: ۱ آبان ۱۴۰۲

در این حالت، اگر هیچ اظهارنامه‌ای قبل از دادخواست ارسال نشده باشد،
خسارت تأخیر تأدیه از ۱ خرداد تا ۱ آبان ۱۴۰۲ (یعنی از زمان تقدیم دادخواست تا پرداخت واقعی) محاسبه می‌شو

🟢 ۲. استثنا در مورد چک و اسناد تجاری

در مورد چک، سفته و برات، خسارت معمولاً از تاریخ سررسید سند محاسبه می‌شود، نه از تاریخ مطالبه.
زیرا طبق قانون صدور چک، دارنده چک از همان تاریخ برگشت، مستحق دریافت خسارت تأخیر تأدیه است.

مثلاً اگر چکی با تاریخ ۱ خرداد ۱۴۰۳ صادر شده و در همان روز برگشت بخورد، خسارت از همان تاریخ محاسبه خواهد شد.

🟢 ۳. تا زمان پرداخت واقعی

پایان دوره محاسبه زمانی است که بدهکار اصل مبلغ را واقعاً پرداخت کند، نه زمانی که دادگاه حکم صادر می‌کند.
بنابراین، حتی اگر حکم قطعی در شهریور صادر شود ولی پرداخت در آذر انجام گیرد، خسارت تأخیر تأدیه تا آذرماه ادامه خواهد داشت

در چه صورت خسارت تاخیر تادیه تعلق نمیگیرد

در واقع، طبق قانون آیین دادرسی مدنی (ماده ۵۲۲) و رویه قضایی، خسارت تأخیر تأدیه همیشه به‌صورت خودکار به طلبکار تعلق نمی‌گیرد؛ بلکه فقط در صورت وجود شرایط خاص قابل مطالبه است.
اگر یکی از این شرایط وجود نداشته باشد، دادگاه حکم به پرداخت خسارت تأخیر تأدیه صادر نمی‌کند.
در ادامه، به‌صورت کامل توضیح می‌دهم که در چه مواردی خسارت تأخیر تأدیه تعلق نمی‌گیرد

مواردی که خسارت تأخیر تأدیه تعلق نمی‌گیرد

۱. دین غیر نقدی باشد

خسارت تأخیر تأدیه فقط مخصوص دیون پولی (نقدی) است.
اگر بدهی مربوط به تحویل کالا، انجام کار یا انتقال مال غیر نقدی (مثل ملک یا خودرو) باشد، قانون اجازه مطالبه خسارت تأخیر تأدیه نمی‌دهد.
در این موارد، طلبکار فقط می‌تواند خسارت ناشی از عدم انجام تعهد را مطالبه کند، نه خسارت تأخیر تأدیه.

۲. طلبکار دین را مطالبه نکرده باشد

مطابق ماده ۵۲۲ قانون آیین دادرسی مدنی، شرط تعلق خسارت این است که طلبکار طلب خود را مطالبه کرده باشد.
اگر هیچ اظهارنامه، دادخواست یا مطالبه رسمی‌ای ارسال نشده باشد، دادگاه خسارت تأخیر تأدیه را محاسبه نمی‌کند.

مثال: اگر کسی در سال ۱۴۰۱ مبلغی به دیگری قرض داده اما تا سال ۱۴۰۳ هیچ مطالبه‌ای نکرده باشد، خسارت تأخیر تأدیه از ۱۴۰۳ (تاریخ مطالبه) محاسبه می‌شود، نه از ۱۴۰۱.

۳. بدهکار در زمان تأخیر، توان مالی نداشته باشد

قانون به بدهکاری که واقعاً معسر یا ناتوان از پرداخت است اجازه می‌دهد خسارت تأخیر تأدیه نپردازد.
بنابراین، اگر ثابت شود که بدهکار به دلایل موجه (مثل ورشکستگی، مصادره اموال، یا مشکلات مالی شدید) قادر به پرداخت نبوده است، دادگاه خسارت را رد می‌کند.

۴. بین طرفین شرط خاصی در قرارداد وجود داشته باشد

اگر در قرارداد تصریح شده باشد که:

• هیچ خسارتی بابت تأخیر تعلق نگیرد، یا
• میزان مشخصی خسارت تعیین شده باشد (وجه التزام)

در این صورت، دادگاه طبق شرط قراردادی طرفین عمل می‌کند.
یعنی یا خسارت تأخیر تأدیه را منتفی می‌داند، یا فقط همان مبلغ توافق‌شده را لحاظ می‌کند.

۵. بدهی به پول خارجی (ارز) باشد

در دعاوی مربوط به ارز (دلار، یورو و غیره)، معمولاً خسارت تأخیر تأدیه به‌صورت شاخص تورم قابل محاسبه نیست، چون نرخ ارز متغیر و غیرقانونی تلقی می‌شود.
در این موارد، دادگاه‌ها معمولاً فقط اصل مبلغ ارزی را با نرخ روز پرداخت تعیین می‌کنند و خسارت تأخیر تأدیه جداگانه محاسبه نمی‌شود.

۶. مبلغ بدهی محل اختلاف یا اثبات نشده باشد

اگر اصل بدهی هنوز در دادگاه اثبات نشده باشد یا بین طرفین اختلاف وجود داشته باشد، خسارت تأخیر تأدیه تا زمانی که بدهی قطعی نشود، تعلق نمی‌گیرد.
دادگاه ابتدا باید اصل دین را احراز کند، سپس در صورت وجود شرایط، خسارت را تعیین نماید.

۷. در دعاوی خانوادگی و مهریه قبل از مطالبه

در مهریه و دعاوی خانوادگی نیز، تا زمانی که زن مهریه را رسماً مطالبه نکند (مثلاً از طریق دادخواست یا اجرای ثبت)، خسارت تأخیر تأدیه محاسبه نمی‌شود.
به بیان دیگر، مطالبه رسمی آغازگر محاسبه خسارت است.

🧩 خلاصه موارد عدم تعلق خسارت تأخیر تأدیه

نحوه محاسبه خسارت تأخیر تأدیه

محاسبه خسارت تأخیر تأدیه طبق فرمول بانک مرکزی انجام می‌شود. فرمول کلی به این صورت است:

خسارت تأخیر تأدیه = مبلغ دین × (شاخص زمان پرداخت ÷ شاخص زمان سررسید – ۱)

به‌طور مثال اگر فردی ۱۰۰ میلیون تومان بدهی داشته باشد که باید در فروردین ۱۴۰۰ پرداخت می‌کرده، اما در فروردین ۱۴۰۲ پرداخت کرده است، با توجه به شاخص تورم بانک مرکزی، مبلغ خسارت قابل توجهی به اصل بدهی افزوده می‌شود.

مثال عددی ساده

فرض کنید شاخص تورم در سال ۱۴۰۰ برابر ۳۰۰ و در سال ۱۴۰۲ برابر ۶۰۰ باشد.
طبق فرمول بالا:
۱۰۰,۰۰۰,۰۰۰ × (۶۰۰ ÷ ۳۰۰ - ۱) = ۱۰۰,۰۰۰,۰۰۰ × (۲ - ۱) = ۱۰۰,۰۰۰,۰۰۰ تومان
در نتیجه، بدهکار باید علاوه بر اصل ۱۰۰ میلیون تومان، ۱۰۰ میلیون تومان خسارت تأخیر تأدیه بپردازد.

برای محاسبه دقیق، می‌توان از محاسبه‌گرهای آنلاین خسارت تأخیر تأدیه بانک مرکزی نیز استفاده کرد.

جدول شاخص محاسبه خسارت تاخیر تادیه بانک مرکزی

در اینجا بخشی از جدول «شاخص محاسبه خسارت تأخیر تأدیه» که توسط بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران منتشر شده است . استفاده از این شاخص در محاسبه خسارت تأخیر تأدیه الزامی است.

* شاخص میانگین سالانه = شاخص تورمی رسمی برای محاسبه خسارت تأخیر تأدیه برای آن سال.

مطالبه خسارت تاخیر تادیه بعد از صدور حکم

موضوع مطالبه خسارت تأخیر تأدیه بعد از صدور حکم از پیچیده‌ترین بخش‌های رویه قضایی ایران است، چون به مرز بین «مرحله دادرسی» و «مرحله اجرای حکم» مربوط می‌شود.
بیایید گام‌به‌گام و با استناد به قانون و آرای وحدت رویه بررسی کنیم

۱. مبنای قانونی خسارت تأخیر تأدیه پس از صدور حکم

ماده ۵۲۲ قانون آیین دادرسی مدنی صراحت دارد که:

در دعاوی مربوط به وجه نقد، در صورت تأخیر در پرداخت و وجود شرایط قانونی، دادگاه با توجه به شاخص تورم از زمان مطالبه تا زمان پرداخت، حکم به پرداخت خسارت تأخیر تأدیه می‌دهد.

🔹 نکته‌ی مهم:
عبارت “تا زمان پرداخت” یعنی حتی پس از صدور حکم هم اگر بدهکار پرداخت را به تأخیر بیندازد،
خسارت تأخیر تأدیه ادامه دارد تا روز تسویه واقعی.

۲. فلسفه حقوقی ماجرا

دادگاه‌ها معتقدند که هدف از خسارت تأخیر تأدیه، جبران کاهش ارزش پول طلبکار تا روز دریافت آن است.
بنابراین اگر بدهکار بعد از صدور حکم نیز پول را نپردازد،
هنوز خسارت ادامه دارد چون ضرر طلبکار همچنان برقرار است.

۳. دوره‌های زمانی محاسبه خسارت تأخیر تأدیه

بنابراین، اگر مثلاً حکم در شهریور صادر شود ولی بدهکار تا آذر پرداخت نکند،
خسارت تأخیر تأدیه از تاریخ دادخواست تا روز پرداخت واقعی (آذر) محاسبه خواهد شد.

۴. نکته مهم در اجرای حکم

در زمان اجرای حکم، اگر طلبکار متوجه شود بدهکار با تأخیر در پرداخت حکم را اجرا کرده،
می‌تواند در همان مرحله درخواست محاسبه مجدد خسارت تأخیر تأدیه تا روز پرداخت واقعی را بدهد.

🔸 این درخواست باید از طریق واحد اجرای احکام مدنی صورت گیرد.
اجرای احکام معمولاً با استناد به شاخص تورم جدید بانک مرکزی، خسارت را تا روز تسویه محاسبه و از بدهکار مطالبه می‌کند.

۵. مثال کاربردی

فرض کنید شخصی در تاریخ ۱ خرداد ۱۴۰۲ دادخواست مطالبه وجه ۱۰۰ میلیون تومان داده است.
دادگاه در تاریخ ۱ آبان ۱۴۰۲ حکم صادر می‌کند، اما بدهکار تا ۱ فروردین ۱۴۰۳ پرداخت نمی‌کند.

در این حالت:

• خسارت از ۱ خرداد ۱۴۰۲ (تاریخ دادخواست) تا ۱ فروردین ۱۴۰۳ (تاریخ پرداخت واقعی) محاسبه می‌شود.
• یعنی هم دوره قبل از صدور حکم و هم بعد از صدور حکم مشمول خسارت است.

۶. رأی وحدت رویه مرتبط

🔹 رأی وحدت رویه شماره ۸۱۶ مورخ ۱۴۰۱/۹/۱ هیأت عمومی دیوان عالی کشور
در این رأی تصریح شده:

“در صورت عدم اجرای حکم و تأخیر در پرداخت وجه محکوم‌به، مطالبه خسارت تأخیر تأدیه تا زمان اجرای کامل حکم بلامانع است.”

بنابراین، حتی پس از صدور حکم قطعی نیز اگر بدهکار تأخیر کند، طلبکار حق دارد خسارت را تا روز اجرای حکم مطالبه کند.

۷. نحوه مطالبه خسارت تأخیر تأدیه بعد از صدور حکم

دو روش برای مطالبه این خسارت وجود دارد:

1. درخواست از اجرای احکام مدنی
   • بعد از صدور اجراییه، می‌توانید با یک درخواست کتبی، تقاضا کنید خسارت تأخیر تأدیه تا روز پرداخت واقعی محاسبه شود.
   • معمولاً اجرای احکام بر اساس آخرین شاخص تورم بانک مرکزی، محاسبه را انجام می‌دهد.
2. دادخواست جداگانه (در موارد خاص)
   • اگر در رأی دادگاه اولیه اصلاً خسارت لحاظ نشده باشد، می‌توانید دادخواست جدیدی برای مطالبه خسارت تأخیر تأدیه پس از حکم بدهید.
   • البته در این حالت باید اثبات کنید که بدهکار پس از صدور حکم، با تأخیر در پرداخت موجب ضرر شده است.

نمونه دادخواست مطالبه خسارت تأخیر تأدیه

ریاست محترم دادگاه عمومی حقوقی شهرستان …

با سلام
احتراماً، اینجانب … به موجب اسناد و مدارک پیوست، مبلغ … تومان از خوانده محترم طلبکار می‌باشم که علی‌رغم مطالبه مکرر، از پرداخت آن امتناع ورزیده‌اند.
لذا با استناد به ماده ۵۲۲ قانون آیین دادرسی مدنی و شاخص تورم بانک مرکزی، صدور حکم بر محکومیت خوانده به پرداخت اصل دین به همراه خسارت تأخیر تأدیه از تاریخ مطالبه تا روز پرداخت واقعی مورد استدعاست.

با احترام
امضاء – خواهان

این نمونه دادخواست را می‌توان بر اساس نوع بدهی یا قرارداد، ویرایش و تکمیل کرد.

نکات کلیدی برای موفقیت در مطالبه خسارت تأخیر تأدیه

• حتماً قبل از طرح دعوا، اظهارنامه رسمی ارسال کنید.
• اصل اسناد بدهی باید معتبر و غیرقابل انکار باشد.
• در دعاوی مربوط به چک و سفته، معمولاً خسارت از تاریخ سررسید قابل مطالبه است.
• اگر در قرارداد شرط خاصی درباره خسارت تأخیر وجود دارد، همان ملاک عمل دادگاه خواهد بود.
• برای سرعت بیشتر در روند پرونده، از وکیل متخصص امور مالی و بانکی استفاده کنید.

دریافت مشاوره حقوقی تخصصی از بنیاد حقوقی سخن‌آرا

در صورتی که درگیر اختلافات مالی، چک یا قراردادهای پولی هستید و می‌خواهید خسارت تأخیر تأدیه خود را به‌صورت دقیق و قانونی مطالبه کنید، مشاوره با وکیل متخصص بهترین تصمیم است.

بنیاد حقوقی سخن‌آرا با تیمی از وکلای مجرب در زمینه دعاوی مالی و بانکی، آماده ارائه مشاوره، تنظیم دادخواست، و پیگیری کامل پرونده شما تا مرحله اجرای حکم می‌باشد.

برای دریافت مشاوره تخصصی، می‌توانید همین حالا با کارشناسان بنیاد سخن‌آرا تماس بگیرید و از خدمات حرفه‌ای ما بهره‌مند شوید.