خسارت تأخیر تأدیه چک و سفته (شرایط و مراحل دریافت خسارت)

چک و سفته از پرکاربردترین اسناد تجاری در روابط مالی هستند. اما زمانی که صادرکننده در پرداخت مبلغ آن‌ها تأخیر می‌کند یا از پرداخت امتناع می‌ورزد، دارنده سند دچار ضرر مالی می‌شود.به همین دلیل، قانون‌گذار نهادی به نام خسارت تأخیر تأدیه چک و سفته را پیش‌بینی کرده تا دارنده بتواند کاهش ارزش پول و زیان ناشی از تأخیر را جبران کند.

خسارت تأخیر تأدیه چیست؟

خسارت تأخیر تأدیه مبلغی است که بدهکار، علاوه بر اصل دین، به‌دلیل تأخیر در پرداخت وجه نقد باید بپردازد.
در خصوص چک و سفته، این خسارت طبق ماده ۵۲۲ قانون آیین دادرسی مدنی و قانون صدور چک محاسبه می‌شود.

بر اساس قانون، اگر:

• بدهکار توانایی پرداخت داشته باشد،
• طلبکار وجه را مطالبه کند،
• و بدهکار از پرداخت امتناع کند،
  دادگاه می‌تواند با توجه به شاخص تورم بانک مرکزی، بدهکار را به پرداخت خسارت تأخیر تأدیه محکوم کند.

خسارت تأخیر تأدیه چک

۱. مبنای قانونی

ماده ۲ قانون صدور چک و ماده ۵۲۲ قانون آیین دادرسی مدنی، دارنده چک را مجاز می‌دانند که خسارت تأخیر تأدیه را از صادرکننده مطالبه کند.
در واقع، دارنده چک پس از برگشت آن از بانک می‌تواند علاوه بر اصل وجه چک، خسارت تأخیر تأدیه را نیز درخواست نماید.

۲. تاریخ شروع محاسبه خسارت

در مورد چک، تاریخ شروع محاسبه خسارت تاریخ سررسید چک یا تاریخ برگشت آن از بانک است، نه تاریخ دادخواست.
به‌محض اینکه چک برگشت بخورد و گواهی عدم پرداخت صادر شود، دارنده مستحق دریافت خسارت می‌شود.

مثال:
اگر چکی به تاریخ ۱۰ مرداد ۱۴۰۲ صادر شود و در همان تاریخ برگشت بخورد، خسارت از ۱۰ مرداد ۱۴۰۲ محاسبه خواهد شد.

۳. نحوه محاسبه خسارت

فرمول کلی بانک مرکزی برای محاسبه خسارت تأخیر تأدیه چک عبارت است از:

خسارت = مبلغ چک × (شاخص زمان پرداخت ÷ شاخص زمان سررسید – ۱)

شاخص‌ها بر اساس داده‌های رسمی بانک مرکزی تعیین می‌شوند.
برای محاسبه دقیق‌تر، می‌توان از سامانه محاسبه خسارت تأخیر تأدیه بانک مرکزی استفاده کرد.

۴. روند مطالبه خسارت چک

• برگشت چک و دریافت گواهی عدم پرداخت
• ارسال اظهارنامه رسمی به صادرکننده
• تنظیم دادخواست مطالبه وجه چک و خسارت تأخیر تأدیه
• پیگیری در دادگاه حقوقی یا کیفری (بسته به نوع چک)

در نهایت، دادگاه پس از اثبات استحقاق، حکم به پرداخت اصل مبلغ به‌علاوه خسارت صادر می‌کند.

خسارت تأخیر تأدیه سفته

۱. مبنای قانونی

سفته نیز مانند چک، یک سند تجاری است و مشمول قواعد کلی خسارت تأخیر تأدیه طبق ماده ۵۲۲ قانون آیین دادرسی مدنی می‌شود.

اما تفاوت مهم این است که در سفته، خسارت معمولاً از تاریخ مطالبه رسمی (اظهارنامه یا دادخواست) محاسبه می‌شود، نه از تاریخ سررسید، مگر اینکه ثابت شود بدهکار از همان زمان متمکن و امتناع‌کننده بوده است.

۲. نحوه مطالبه خسارت سفته

برای دریافت خسارت تأخیر تأدیه سفته، دارنده باید:

• واخواست سفته را در موعد قانونی انجام دهد.
• اظهارنامه مطالبه وجه ارسال کند.
• سپس دادخواست مطالبه وجه و خسارت تأخیر تأدیه را تقدیم دادگاه کند.

در صورتی که ثابت شود بدهکار با وجود تمکن از پرداخت خودداری کرده است، دادگاه حکم به پرداخت خسارت تأخیر تأدیه صادر می‌کند.

تفاوت خسارت تأخیر تأدیه چک و سفته

شرایط عدم تعلق خسارت تأخیر تأدیه چک و سفته

در برخی موارد، خسارت تأخیر تأدیه چک و سفته به دارنده تعلق نمی‌گیرد، از جمله:

1. عدم مطالبه رسمی توسط دارنده
   تا زمانی که مطالبه انجام نشود، خسارت محاسبه نمی‌شود.
2. عدم تمکن مالی بدهکار
   اگر بدهکار واقعاً ناتوان از پرداخت باشد (اعسار)، دادگاه ممکن است خسارت را نپذیرد.
3. وجود شرط قراردادی خاص
   اگر در قرارداد یا پشت سند شرط شده باشد که خسارتی تعلق نگیرد، دادگاه طبق توافق عمل می‌کند.
4. عدم واخواست در مهلت قانونی (در سفته)
   در صورتی که دارنده سفته در مهلت مقرر واخواست نکرده باشد، ممکن است حق مطالبه خسارت را از دست بدهد.

مطالبه خسارت تأخیر تأدیه چک و سفته بعد از صدور حکم

گاهی ممکن است حکم دادگاه فقط درباره اصل وجه چک یا سفته صادر شود، ولی بدهکار پس از صدور حکم نیز پرداخت را به تأخیر بیندازد.
در چنین مواردی، طلبکار می‌تواند از اجرای احکام مدنی درخواست محاسبه خسارت تأخیر تأدیه تا روز پرداخت واقعی را داشته باشد.

طبق رأی وحدت رویه شماره ۸۱۶ دیوان عالی کشور،
مطالبه خسارت تأخیر تأدیه تا زمان اجرای کامل حکم بلامانع است.

مثال عددی

فرض کنید مبلغ چک ۵۰ میلیون تومان بوده که در تاریخ ۱ مرداد ۱۴۰۱ برگشت خورده و بدهکار در تاریخ ۱ شهریور ۱۴۰۲ پرداخت کرده است.
شاخص تورم بانک مرکزی در مرداد ۱۴۰۱ برابر ۴۰۰ و در شهریور ۱۴۰۲ برابر ۸۰۰ بوده است.

طبق فرمول:
۵۰,۰۰۰,۰۰۰ × (۸۰۰ ÷ ۴۰۰ - ۱) = ۵۰,۰۰۰,۰۰۰ × ۱ = ۵۰,۰۰۰,۰۰۰ تومان

بنابراین، بدهکار باید علاوه بر اصل مبلغ، ۵۰ میلیون تومان خسارت تأخیر تأدیه نیز پرداخت کند.

نحوه اثبات مطالبه و دریافت خسارت

برای موفقیت در دریافت خسارت تأخیر تأدیه چک یا سفته، این موارد را حتماً رعایت کنید:

• ارسال اظهارنامه رسمی به صادرکننده
• نگهداری گواهی عدم پرداخت یا واخواست سفته
• ثبت دادخواست دقیق با استناد به ماده ۵۲۲ قانون آیین دادرسی
• استفاده از وکیل متخصص در دعاوی چک

تفاوت محاسبه ماهانه و سالانه در خسارت تأخیر تأدیه

مثال عددی برای درک بهتر

فرض کنید بدهی ۱۰۰ میلیون تومانی در فروردین ۱۴۰۱ باید پرداخت می‌شده،
ولی تا فروردین ۱۴۰۲ پرداخت نشده است.

🔸 محاسبه سالانه:

• شاخص سال ۱۴۰۱: ۶۴۰
• شاخص سال ۱۴۰۲: ۹۷۵
  فرمول:
  ۱۰۰,۰۰۰,۰۰۰ × (۹۷۵ ÷ ۶۴۰ - ۱) = ۱۰۰,۰۰۰,۰۰۰ × ۰.۵۲ = ۵۲,۰۰۰,۰۰۰ تومان خسارت

🔸 محاسبه ماهانه:

اگر تورم در برخی ماه‌ها بیشتر بوده (مثلاً دی و اسفند)، با لحاظ شاخص ماهانه، خسارت ممکن است به حدود ۵۵ تا ۵۷ میلیون تومان برسد.
یعنی محاسبه ماهانه دقیق‌تر و معمولاً منصفانه‌تر است.

مراحل محاسبه خسارت تأخیر تأدیه در اجرای احکام

۱. درخواست کتبی از سوی طلبکار

طلبکار باید پس از صدور اجراییه، به کمک یک وکیل حقوقی یک درخواست رسمی به واحد اجرای احکام بدهد با این مضمون:

«خواهشمند است خسارت تأخیر تأدیه چک از تاریخ سررسید تا تاریخ اجرای کامل حکم بر اساس شاخص تورم بانک مرکزی محاسبه و از محکوم‌علیه اخذ شود.»

بدون این درخواست، اجرای احکام خودش به‌صورت خودکار خسارت را محاسبه نمی‌کند.

۲. ارجاع به کارشناس رسمی دادگستری

اجرای احکام معمولاً پرونده را به یک کارشناس رسمی رشته امور بانکی یا حسابداری ارجاع می‌دهد تا محاسبه را انجام دهد.
کارشناس برای این کار سه داده نیاز دارد:

1. مبلغ اصلی چک (مثلاً ۱۰۰ میلیون تومان)
2. تاریخ سررسید چک (مثلاً ۱۴۰۱/۰۴/۱۰)
3. تاریخ پرداخت واقعی یا تاریخ گزارش کارشناسی (مثلاً ۱۴۰۲/۱۰/۱۰)

۳. استفاده از شاخص تورم بانک مرکزی

کارشناس شاخص تورم اعلامی بانک مرکزی را استخراج می‌کند — معمولاً از جدول رسمی سالانه یا ماهانه.
مثلاً:

• شاخص سال ۱۴۰۱ = ۶۴۰
• شاخص سال ۱۴۰۲ = ۹۷۵

۴. فرمول محاسبه خسارت تأخیر تأدیه

فرمول رسمی طبق بخشنامه بانک مرکزی به دادگستری‌ها:

خسارت تأخیر تأدیه = مبلغ چک × (شاخص زمان پرداخت ÷ شاخص زمان سررسید − ۱)

🧮 مثال واقعی:
فرض کنید چک ۱۰۰ میلیون تومانی سررسید ۱۴۰۱/۰۴/۱۰ بوده
و تا ۱۴۰۲/۱۰/۱۰ پرداخت نشده.

۱۰۰,۰۰۰,۰۰۰ × (۹۷۵ ÷ ۶۴۰ − ۱) = ۱۰۰,۰۰۰,۰۰۰ × ۰.۵۲ = ۵۲,۰۰۰,۰۰۰ تومان خسارت

بنابراین مجموع مبلغ قابل پرداخت توسط بدهکار:

۱۰۰ میلیون تومان اصل + ۵۲ میلیون تومان خسارت تأخیر تأدیه = ۱۵۲ میلیون تومان

۵. صدور برگه محاسبه از اجرای احکام

کارشناس گزارش خود را تحویل می‌دهد و اجرای احکام با تأیید مقام قضایی (دادورز یا قاضی اجرای احکام)
برگه رسمی محاسبه خسارت را صادر و به بدهکار ابلاغ می‌کند.

اگر بدهکار اعتراض کند، موضوع دوباره به کارشناس دیگر (یا هیأت کارشناسی) ارجاع داده می‌شود.

۶. دریافت خسارت و تسویه نهایی

پس از پرداخت کامل اصل وجه و خسارت تأخیر تأدیه، اجرای احکام:

• پرونده را مختومه می‌کند
• رسید تسویه صادر می‌کند
• و توقیف‌های احتمالی اموال بدهکار را رفع می‌نماید.

⚠️ نکات مهم در اجرای احکام

1. شاخص زمان پرداخت، معمولاً شاخص آخرین ماه قبل از پرداخت است.
2. اگر پرداخت به‌صورت قسطی انجام شود، برای هر قسط خسارت جداگانه تا تاریخ همان قسط محاسبه می‌شود.
3. اگر چک چند امضاء داشته باشد (مثلاً ضامن یا ظهرنویس)، همه مسئول پرداخت خسارت هستند.
4. اگر در حکم دادگاه خسارت ذکر نشده باشد، باز هم طلبکار می‌تواند در اجرای احکام تقاضای محاسبه خسارت تا روز پرداخت واقعی کند (بر اساس رأی وحدت رویه ۸۱۶ دیوان عالی کشور – ۱۴۰۱).

آیا خسارت تأخیر تأدیه شامل چک صیادی ثبت‌نشده می‌شود؟

بله ✅ اما با یک تفاوت مهم.

اگرچه چک ثبت‌نشده از نظر بانک «غیر قابل وصول» است،
اما در دادگاه حقوقی می‌توان آن را با کمک یک وکیل پایه یک دادگستری به‌عنوان دلیل بر وجود دین نقدی مطرح کرد،
و مطابق ماده ۵۲۲ قانون آیین دادرسی مدنی، خسارت تأخیر تأدیه برای آن مطالبه نمود.

به بیان ساده‌تر:

چک ثبت‌نشده در سامانه صیاد، مثل رسید یا اقرارنامه دینی تلقی می‌شود.
بنابراین اگر در دادگاه ثابت شود وجه چک واقعاً بدهی است، خسارت تأخیر تأدیه قابل مطالبه است.

اما تفاوت مهم با چک ثبت‌شده

بنابراین در چک ثبت‌نشده:

• خسارت تأخیر تأدیه از زمان مطالبه رسمی محاسبه می‌شود (نه از تاریخ مندرج در چک).
• و طلبکار باید در دادگاه حقوقی دادخواست بدهد تا اصل دین و خسارتش را ثابت و مطالبه کند.

مراحل مطالبه خسارت تأخیر تأدیه چک ثبت‌نشده

۱. ارسال اظهارنامه رسمی به صادرکننده و مطالبه وجه چک
۲. تنظیم دادخواست حقوقی با خواسته:
«مطالبه وجه چک عادی به‌همراه خسارت تأخیر تأدیه طبق ماده ۵۲۲ قانون آیین دادرسی مدنی»
۳. تقدیم مدارک:

• تصویر چک
• رسید دریافت
• اظهارنامه ارسالی
  ۴. محاسبه خسارت:
  از تاریخ مطالبه تا زمان پرداخت، طبق شاخص بانک مرکزی

شرایط مطالبه خسارت تأخیر تأدیه چک برگشتی

برای اینکه بتوانید خسارت تأخیر تأدیه را مطالبه کنید، باید سه شرط اصلی فراهم باشد

صادرکننده توان مالی داشته باشد.
اگر بدهکار واقعاً معسر باشد، دادگاه ممکن است خسارت را رد کند.

وجه چک باید نقدی باشد.
خسارت تأخیر تأدیه فقط برای دیون نقدی (پولی) تعلق می‌گیرد، نه تعهدات غیرپولی.

دارنده باید وجه چک را مطالبه کرده باشد.
صرف برگشت چک بدون مطالبه رسمی کافی نیست. دریافت گواهی عدم پرداخت یا ارسال اظهارنامه، مطالبه رسمی محسوب می‌شود.

نحوه مطالبه خسارت تأخیر تأدیه چک برگشتی

۱. دریافت گواهی عدم پرداخت

اگر چک پرداخت نشود، دارنده باید به بانک مراجعه کرده و گواهی عدم پرداخت (برگشت چک) دریافت کند.
این گواهی سندی است که اثبات می‌کند چک در موعد مقرر پرداخت نشده است.

۲. ارسال اظهارنامه یا طرح دادخواست

پس از برگشت چک، دارنده می‌تواند:

اظهارنامه رسمی برای مطالبه وجه ارسال کند، یا

مستقیماً دادخواست مطالبه وجه چک به‌همراه خسارت تأخیر تأدیه به دادگاه بدهد.

۳. مراجعه به دادگاه صالح

اگر مبلغ چک تا ۲۰ میلیون تومان باشد → شورای حل اختلاف

اگر مبلغ چک بیش از ۲۰ میلیون تومان باشد → دادگاه عمومی حقوقی

۴. استناد قانونی

در دادخواست باید به ماده ۵۲۲ قانون آیین دادرسی مدنی و رأی وحدت رویه ۸۱۲ دیوان عالی کشور استناد کنید.

دریافت مشاوره حقوقی از بنیاد حقوقی سخن‌آرا

اگر چک شما برگشت خورده و می‌خواهید وجه آن را به همراه خسارت تأخیر تأدیه دقیق و قانونی مطالبه کنید،
با مشاوره حقوقی تلفنی با مشاوران بنیاد حقوقی سخن‌آرا آماده‌اند تا از ثبت اظهارنامه تا اجرای حکم،در تمام مراحل در کنار شما باشند.