در بسیاری از قراردادهای مدنی و تجاری، طرفین ترجیح می‌دهند در صورت بروز اختلاف، پیش از رجوع به دادگاه، اختلافات خود را از طریق داور یا هیأت داوری حل‌وفصل کنند. داوری روشی سریع‌تر، کم‌هزینه‌تر و اغلب کارآمدتر از رسیدگی قضایی است. اما یکی از موضوعات مهم و چالش‌برانگیز در مسیر استفاده از این نهاد، شیوه تعیین داور است.
در این مقاله، به صورت دقیق و با رویکرد حقوقی، شیوه‌های مختلف تعیین داور، الزامات قانونی و توصیه‌های مهم در این زمینه را بررسی می‌کنیم.
داوری چیست و چرا اهمیت دارد؟
داوری به معنای حل اختلاف توسط شخص یا اشخاصی است که طرفین قرارداد آن‌ها را به عنوان مرجع رسیدگی غیر قضایی انتخاب می‌کنند. داوری نوعی توافق خصوصی است و داوران مانند قضات، موظفند بر اساس شواهد، مدارک و ضوابط قانونی حکم صادر کنند.
مزایای داوری:
- تسریع در حل اختلافات
- کاهش هزینه‌های دادرسی
- محرمانه بودن فرایند رسیدگی
- تخصصی بودن داوری در قراردادهای خاص (مثل عمرانی، بازرگانی، حقوقی بین‌الملل)
انواع شیوه‌های تعیین داور
در قراردادها، تعیین داور ممکن است به یکی از شیوه‌های زیر انجام شود:
۱. تعیین داور در متن قرارداد (داوری توافقی)
این روش مرسوم‌ترین نوع تعیین داور است. طرفین همزمان با تنظیم قرارداد، توافق می‌کنند که در صورت بروز اختلاف، حل آن به داور مشخصی یا نهادی خاص سپرده شود. این داور ممکن است شخص حقیقی یا حقوقی باشد.
مثال: «در صورت بروز هرگونه اختلاف، حل اختلاف به داوری آقای دکتر X سپرده خواهد شد که رأی وی لازم‌الاجراست.»
۲. تعیین داور با معرفی توسط طرفین پس از بروز اختلاف
در این روش، طرفین در قرارداد ذکر می‌کنند که در صورت بروز اختلاف، هر یک داور خود را معرفی می‌کند و در صورت عدم توافق، داور سومی با نظر این دو انتخاب می‌شود.
فرمت معمول در قرارداد: «در صورت بروز اختلاف، هر یک از طرفین یک داور انتخاب کرده و این دو، داور سومی را انتخاب خواهند کرد.»
۳. تعیین داور توسط شخص ثالث
برخی قراردادها پیش‌بینی می‌کنند که در صورت بروز اختلاف، شخص ثالثی مثل رئیس کانون وکلا، رئیس اتاق بازرگانی یا نهاد مشخصی وظیفه تعیین داور را بر عهده بگیرد. این روش زمانی کاربردی است که طرفین نمی‌خواهند مستقیماً در فرآیند انتخاب داور دخالت کنند.
۴. ارجاع به داوری سازمانی (مؤسسات داوری)
در این حالت، قرارداد مشخص می‌کند که اختلافات باید در مؤسسه یا مرکز داوری خاصی مانند مرکز داوری اتاق بازرگانی ایران یا مؤسسات داوری خصوصی بررسی شود. این مراکز معمولاً آیین‌نامه‌های استانداردی برای انتخاب داور، نحوه رسیدگی و صدور رأی دارند.
۵. سکوت قرارداد و رجوع به دادگاه برای تعیین داور
اگر قرارداد نسبت به داوری سکوت کرده یا توافقی بین طرفین حاصل نشود، هر یک از طرفین می‌تواند مطابق ماده ۴۵۴ به بعد قانون آیین دادرسی مدنی، از دادگاه بخواهد داور را تعیین کند.
شرایط داور طبق قانون
بر اساس ماده ۴۶۶ قانون آیین دادرسی مدنی، داور باید:
- دارای اهلیت قانونی باشد (عاقل، بالغ، رشید)
- در دعوا ذی‌نفع نباشد
- سابقه محکومیت مؤثر کیفری نداشته باشد
- بی‌طرف و مستقل باشد
توصیه می‌شود داوران از میان افرادی با تخصص حقوقی و آشنایی با موضوع قرارداد انتخاب شوند.
جدول مقایسه‌ای شیوه‌های تعیین داور
| روش تعیین داور | مزیت | معایب | توصیه |
|---|---|---|---|
| تعیین در متن قرارداد | شفاف، پیشگیرانه | در صورت فوت یا تعذر داور، نیاز به جایگزین | ذکر جانشین برای داور |
| معرفی پس از اختلاف | انعطاف‌پذیر | احتمال اختلاف در معرفی | مشخص‌کردن مهلت |
| توسط شخص ثالث | بی‌طرفی نسبی | وابستگی به نهاد معرفی‌کننده | تعیین دقیق نهاد معرفی‌کننده |
| ارجاع به مؤسسه داوری | حرفه‌ای و سریع | هزینه‌برتر | فقط در قراردادهای مهم |
| تعیین توسط دادگاه | ضمانت قانونی | کند و زمان‌بر | آخرین راهکار باشد |
ضمانت اجرای عدم تعیین داور
اگر یکی از طرفین از معرفی داور خودداری کند یا در تعیین داور سومی توافق حاصل نشود، هر یک از طرفین می‌توانند به دادگاه مراجعه کرده و از دادگاه بخواهند داور را تعیین کند (مطابق ماده ۴۵۹ قانون آیین دادرسی مدنی).
در صورتی که داور انتخاب‌شده نیز استعفا دهد، فوت کند یا صلاحیت نداشته باشد، می‌توان جایگزین تعیین کرد.
نکات مهم هنگام درج شرط داوری در قرارداد
- از عبارات دقیق حقوقی استفاده کنید
- شخص یا مؤسسه داوری را با ذکر نام کامل و شرایط معرفی نمایید
- پیش‌بینی کنید در صورت امتناع داور یا فوت او چه اتفاقی بیفتد
- در قراردادهای بین‌المللی، آیین‌نامه داوری خاص و محل داوری را مشخص کنید
- به صراحت اعلام کنید که رأی داور لازم‌الاجرا و قطعی است یا قابل اعتراض
مزایا و معایب تعیین داور در قرارداد
مزایا:
- کاهش هزینه‌ها
- سرعت بالا
- محرمانه بودن رسیدگی
- امکان انتخاب داور متخصص در موضوع خاص
معایب:
- در برخی موارد، عدم امکان اعتراض به رأی داور
- احتمال جانبداری یا بی‌تجربگی داور
- هزینه بالای مؤسسات داوری در قراردادهای سنگین
روش‌های تعیین داور در قراردادها
- توافق مستقیم طرفین: رایج‌ترین روش، توافق قبلی میان طرفین در قرارداد بر سر انتخاب داور یا داوران است.
- ارجاع به شخص ثالث: گاهی تعیین داور به یک شخص ثالث یا سازمان معتمد مانند رئیس کانون وکلا یا اتاق بازرگانی واگذار می‌شود.
- تعیین مرحله‌ای: هر طرف یک داور انتخاب کرده و داوران منتخب یک داور سوم به عنوان داور مرضی‌الطرفین برمی‌گزینند.
- داوری سازمانی: برخی قراردادها از خدمات مراکز رسمی داوری مانند اتاق بازرگانی ایران استفاده می‌کنند که روند داوری ضابطه‌مند دارد.
چه اشخاصی از داوری محروم هستند؟
بر اساس قوانین ایران، برخی افراد به دلایل حقوقی یا قانونی نمی‌توانند نقش داور را بر عهده بگیرند:
- اشخاص فاقد اهلیت قانونی (مانند صغار، محجورین)
- افرادی که در موضوع مورد اختلاف ذی‌نفع هستند
- کارکنان دولت در دعاوی مربوط به دولت (مگر با مجوز رسمی)
- اشخاصی با محکومیت کیفری مؤثر
آیا می‌توان همه موضوعات را به داوری ارجاع داد؟
خیر، تمام دعاوی قابلیت ارجاع به داوری را ندارند. مهم‌ترین موضوعاتی که از حوزه داوری خارج هستند عبارتند از:
- دعاوی کیفری مانند قتل، سرقت، کلاهبرداری و…
- دعاوی مربوط به احوال شخصیه مانند طلاق، نکاح، حضانت
- برخی دعاوی مرتبط با منافع عمومی و مسائل اداری یا سیاسی
بنابراین فقط دعاوی مالی و خصوصی و اختلافاتی که قابلیت مصالحه دارند، می‌توانند موضوع داوری قرار گیرند.
چگونه می‌توان به رأی داور اعتراض کرد؟
اگر یکی از طرفین از رأی داور ناراضی باشد، امکان اعتراض به رأی داوری در شرایطی خاص وجود دارد. این اعتراض باید از طریق دادگاه و طی مهلت قانونی انجام شود. مهم‌ترین دلایل اعتراض عبارتند از:
- عدم رعایت تشریفات قانونی یا اصول دادرسی عادلانه
- صدور رأی خارج از حدود صلاحیت داور
- صدور رأی بر اساس اسناد جعلی یا مدار
نتیجه‌گیری
درج شرط داوری و تعیین شیوه مشخص برای انتخاب داور، یکی از اصولی‌ترین اقدامات برای تضمین حل‌وفصل صحیح اختلافات در قراردادهاست. آشنایی با روش‌های تعیین داور و رعایت نکات حقوقی در این زمینه، علاوه بر پیشگیری از اختلافات، موجب تسریع در اجرای مفاد قرارداد خواهد شد.
🔹 توصیه ما این است که در تنظیم قراردادها، با مشاوره یک وکیل آگاه به امور داوری، شرایط و روش انتخاب داور را با دقت بنویسید تا در آینده، مشکلات حقوقی به حداقل برسد.