در نظام حقوقی ایران، دعاوی به دو دسته اصلی حقوقی و کیفری تقسیم می‌شوند. در حالی که دعاوی حقوقی به اختلافات مالی و قراردادی بین اشخاص می‌پردازند، دعاوی کیفری ناظر بر اعمالی هستند که قانونگذار آن‌ها را جرم تلقی کرده و برایشان مجازات تعیین نموده است. شناختن این تمایز و دانستن اینکه چه مواردی شامل شکایت کیفری می‌شوند، برای هر شهروندی ضروری است. این مقاله به شما کمک می‌کند تا با مهم‌ترین انواع جرایم قابل پیگیری کیفری آشنا شوید.
تفاوت اصلی شکایت حقوقی و کیفری
قبل از ورود به جزئیات، درک تفاوت بنیادین این دو نوع شکایت اهمیت دارد:
- شکایت حقوقی: هدف اصلی آن جبران ضرر و زیان مالی یا اجرای یک تعهد است. در اینجا، اختلاف معمولاً بین دو یا چند شخص خصوصی است و جنبه عمومی ندارد. (مانند مطالبه وجه چک، فسخ قرارداد، تقسیم ارث).
- شکایت کیفری: هدف آن مجازات مجرم و برقراری نظم عمومی است. این شکایت‌ها مستقیماً با نقض قوانین جزایی کشور مرتبط هستند و علاوه بر جنبه خصوصی (ضرر به شاکی)، دارای جنبه عمومی نیز می‌باشند. دادگاه در صورت اثبات جرم، برای مجرم مجازات تعیین می‌کند.
مرجع رسیدگی به شکایت‌های کیفری، دادسرای عمومی و انقلاب است.
انواع شکایت کیفری: مهم‌ترین جرایم قابل پیگیری
اعمالی که قانونگذار آن‌ها را جرم می‌داند و برایشان مجازات تعیین کرده، از طریق شکایت کیفری قابل پیگیری هستند. این شکایت‌ها مستقیماً با نقض قوانین جزایی کشور مرتبطند و هدفشان مجازات مجرم و برقراری نظم عمومی است. مهم‌ترین دسته‌بندی‌های جرایم کیفری که می‌توانید آن‌ها را پیگیری کنید، عبارتند از:
۱. جرایم علیه تمامیت جسمانی اشخاص:
این جرایم مستقیماً به سلامت و زندگی افراد آسیب می‌رسانند و شامل موارد زیر می‌شوند:
- قتل: به معنای سلب حیات از دیگری است. قتل می‌تواند عمدی (با قصد کشتن) یا غیرعمدی (ناشی از خطا یا بی‌احتیاطی) باشد که هر کدام مجازات‌های متفاوتی در پی دارند.
- ضرب و جرح: هرگونه آسیب فیزیکی به بدن دیگری که منجر به جراحت (مانند بریدگی، شکستگی، خونریزی) یا کبودی، قرمزی و تورم شود. حتی اگر آسیب سطحی باشد، باز هم قابل پیگیری کیفری است.
- توهین: به‌کار بردن الفاظ رکیک، فحاشی، یا انجام حرکات و اشاراتی که موجب خوار شمردن یا اهانت به شخصیت دیگری شود. توهین می‌تواند به صورت شفاهی، کتبی یا حتی از طریق فضای مجازی صورت گیرد.
- افترا: نسبت دادن یک جرم به دیگری به صورت صریح و با علم به دروغ بودن آن، بدون اینکه فرد بتواند آن جرم را ثابت کند. برای مثال، اگر به دروغ بگویید که “فلانی دزد است” و نتوانید آن را اثبات کنید، مرتکب افترا شده‌اید.
- تهدید: ترساندن دیگری به وقوع ضرر جانی (مانند قتل)، مالی (مانند آتش زدن اموال)، شرافتی (مانند افشای اسرار خانوادگی) یا آبرویی. تهدید زمانی جرم است که شخص تهدیدکننده توانایی انجام تهدید را داشته باشد.
۲. جرایم علیه اموال و مالکیت:
این دسته از جرایم شامل انواع دست‌اندازی و لطمه زدن به دارایی‌ها و اموال افراد اشاره دارند:
- کلاهبرداری: تحصیل مال دیگری با فریب و حیله‌گری. در این جرم، کلاهبردار با استفاده از وسایل متقلبانه (مثل جعل مدارک، معرفی خود با عنوان جعلی، وعده‌های دروغین سود کلان) اعتماد قربانی را جلب می‌کند و او را متقاعد می‌کند که مال خود را با رضایت (اما بر اثر فریب) در اختیار کلاهبردار قرار دهد.
- سرقت: ربودن مال منقول (قابل جابجایی) متعلق به دیگری به صورت پنهانی و بدون رضایت مالک. سرقت انواع مختلفی دارد؛ از سرقت ساده (بدون شرایط خاص) تا سرقت‌های مشدد (مانند سرقت مسلحانه، سرقت از منزل با شکستن حرز، یا سرقت در شب) که مجازات‌های سنگین‌تری دارند.
- خیانت در امانت: وقتی مالی (مثل خودرو، پول، سند) به صورت امانت (مثلاً در قالب رهن، اجاره، ودیعه) به شخصی سپرده می‌شود و آن شخص به جای حفظ یا بازگرداندن آن، به صورت غیرقانونی آن مال را تصرف، استفاده، تلف یا مفقود می‌کند.
- پولشویی: فرآیندی است که طی آن، درآمدهای حاصل از فعالیت‌های غیرقانونی (مانند قاچاق مواد مخدر، قاچاق انسان، کلاهبرداری‌های بزرگ) را با وارد کردن به چرخه اقتصادی قانونی، مشروع و پاک جلوه می‌دهند. هدف از پولشویی، پنهان کردن منشأ غیرقانونی پول است.
- تخریب: از بین بردن، ناقص کردن یا آسیب رساندن عمدی به اموال منقول یا غیرمنقول متعلق به دیگری. این جرم می‌تواند شامل تخریب ساختمان، خودرو، محصولات کشاورزی یا هر نوع دارایی دیگر باشد.
- اختلاس: برداشت غیرقانونی و سوءاستفاده از اموال دولتی یا عمومی توسط کارمندان دولت یا افرادی که به واسطه شغل خود به آن اموال دسترسی یا مسئولیت دارند. این جرم مختص کارکنان بخش دولتی یا عمومی است.
- ارتشاء (رشوه گرفتن) و رشا (رشوه دادن):
- ارتشاء: دریافت مال، وجه نقد، امتیاز یا خدماتی توسط کارمند دولتی یا عمومی در ازای انجام یا عدم انجام وظیفه‌ای خاص یا بر خلاف قانون.
- رشا: پرداخت یا وعده پرداخت مال یا امتیاز به کارمند دولتی یا عمومی برای انجام یا عدم انجام کاری غیرقانونی.
۳. جرایم علیه امنیت و آسایش عمومی:
این جرایم، نظم و امنیت جامعه را هدف قرار می‌دهند و دارای جنبه عمومی بسیار قوی‌ای هستند؛ یعنی حتی اگر شاکی خصوصی هم وجود نداشته باشد، دادستان می‌تواند آن‌ها را پیگیری کند:
- جعل و استفاده از سند مجعول:
- جعل: ساختن یک سند کاملاً تقلبی، یا تغییر و دستکاری در سند اصلی (مثلاً تغییر تاریخ، مبلغ، امضا) به قصد فریب.
- استفاده از سند مجعول: به کار بردن سندی که می‌دانید جعلی است، با نیت ضرر رساندن به دیگری. مثال‌های رایج شامل جعل مدارک تحصیلی، شناسنامه، گواهینامه، اسکناس، یا اسناد رسمی می‌شود.
- مزاحمت تلفنی: ایجاد مزاحمت مکرر و عمدی برای اشخاص از طریق تماس‌های تلفنی، پیامک‌ها یا هر وسیله ارتباطی دیگر، به نحوی که آسایش فرد را سلب کند.
- تولید یا توزیع مواد مخدر و روان‌گردان: شامل کاشت، نگهداری، حمل، خرید، فروش و توزیع هرگونه ماده مخدر یا روان‌گردان. این جرایم معمولاً دارای مجازات‌های بسیار سنگین از جمله حبس‌های طولانی و اعدام هستند.
- قاچاق کالا و ارز: وارد یا خارج کردن کالا یا ارز از کشور بدون رعایت مقررات گمرکی و بانکی. این جرم به اقتصاد کشور آسیب می‌رساند.
- فرار از زندان: اقدام محکوم به حبس برای رهایی غیرقانونی از زندان یا بازداشتگاه.
- جرایم رایانه‌ای و سایبری: این دسته بسیار گسترده است و شامل جرایم مختلفی در فضای دیجیتال می‌شود:
- کلاهبرداری اینترنتی: فریب افراد از طریق اینترنت برای تحصیل مال (همانند فیشینگ یا سایت‌های جعلی).
- دسترسی غیرمجاز: ورود به سیستم‌های رایانه‌ای یا اطلاعات محرمانه افراد یا سازمان‌ها بدون اجازه.
- هک: نفوذ به سیستم‌های کامپیوتری برای دسترسی غیرمجاز یا اخلال در عملکرد آن‌ها.
- انتشار ویروس‌های مخرب: ایجاد یا انتشار برنامه‌های کامپیوتری که به سیستم‌ها آسیب می‌رسانند.
- افترای رایانه‌ای و توهین در فضای مجازی: نسبت دادن مطالب دروغ یا توهین‌آمیز به افراد از طریق شبکه‌های اجتماعی، وب‌سایت‌ها یا پیام‌رسان‌ها.
- این جرایم می‌توانند با چالش‌های مهاجرتی، مسائل شغلی و تحصیلی، و حتی مسائل خانوادگی و ازدواج ارتباط تنگاتنگی داشته باشند.
۴. جرایم علیه عفت و اخلاق عمومی:
این جرایم به ارزش‌ها و هنجارهای اخلاقی جامعه مربوط می‌شوند:
- روابط نامشروع (غیر از زنا): هرگونه رابطه جنسی بین زن و مرد نامحرم که خارج از عقد نکاح شرعی و قانونی صورت گیرد و به حد زنا نرسد. (مانند بوسیدن، هم‌آغوشی و…).
- تولید یا توزیع محتوای مستهجن: ساخت، نگهداری، توزیع، خرید و فروش، یا انتشار تصاویر، فیلم‌ها یا سایر محتواهای صوتی و تصویری که خلاف عفت عمومی و اخلاق اسلامی باشند.
- دایر کردن مراکز فساد و فحشا: ایجاد یا مدیریت مکانی برای انجام اعمال منافی عفت یا فحشا.
- قماربازی: هرگونه بازی با ابزارهایی که برای قمار استفاده می‌شوند و با برد و باخت همراه است.
مراحل کلی طرح شکایت کیفری
اگر قصد طرح شکایت کیفری دارید، مراحل کلی زیر را باید طی کنید تا بدانید چگونه باید شکایت کیفری تنظیم کنید:
- تهیه شکوائیه: تنظیم یک شکوائیه دقیق و کامل شامل مشخصات شاکی و مشتکی‌عنه (متهم)، شرح واقعه، زمان و محل وقوع جرم، و ادله اثبات جرم. می‌توانید از نمونه شکوائیه‌های موجود استفاده کنید یا از یک وکیل کمک بگیرید.
- ثبت شکوائیه: ارائه شکوائیه به دادسرای عمومی و انقلاب محل وقوع جرم یا محل اقامت متهم. این کار معمولاً از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی انجام می‌شود.
- تحقیقات مقدماتی: دادسرا (از طریق بازپرس یا دادیار) تحقیقات لازم را انجام می‌دهد. این شامل جمع‌آوری ادله، بازجویی از متهم و شهود، و بررسی صحنه جرم (در صورت لزوم) است.
- صدور قرار:
- قرار مجرمیت: در صورت کافی بودن دلایل برای انتساب جرم به متهم، قرار مجرمیت صادر و پرونده به دادگاه ارسال می‌شود.
- قرار منع تعقیب/موقوفی تعقیب: در صورت عدم کفایت دلایل یا فقدان جرم، قرار منع تعقیب صادر می‌شود.
- رسیدگی در دادگاه: پس از صدور قرار مجرمیت، پرونده به دادگاه کیفری (دادگاه کیفری یک یا دو، بسته به نوع جرم) ارجاع داده می‌شود. دادگاه پس از بررسی، اقدام به صدور رأی (برائت یا محکومیت) می‌نماید.
نقش وکیل در شکایت‌های کیفری
حضور یک وکیل متخصص جرایم کیفری در تمامی مراحل شکایت، از تنظیم شکوائیه و جمع‌آوری ادله تا پیگیری پرونده در دادسرا و دفاع در دادگاه، می‌تواند شانس موفقیت شما را به طور چشمگیری افزایش دهد. وکیل با اشراف به قوانین و رویه‌های قضایی، از حقوق شما دفاع کرده و مسیر پرونده را تسهیل می‌کند. این امر به خصوص در پرونده‌های پیچیده‌ای مانند کلاهبرداری، جرایم سایبری، یا موارد مربوط به چالش‌های مهاجرتی و شغلی که ابعاد حقوقی پیچیده‌ای دارند، حیاتی است.
نتیجه‌گیری
شناخت اینکه چه مواردی شامل شکایت کیفری می‌شوند، قدم اول برای دفاع از حقوق خود و برقراری عدالت است. اگر احساس می‌کنید جرمی علیه شما رخ داده یا از وقوع آن مطلع شده‌اید، بهتر است با مراجعه به مراجع قضایی یا مشورت با یک وکیل کیفری، اقدامات قانونی لازم را انجام دهید. در برخی از مواقع حتی با انجام یک مشاوره حقوقی تلفنی ساده می توانید از بروز بسیاری از مشکلات پیشگری کنید آیا تاکنون با جرمی مواجه شده‌اید که فکر می‌کنید باید از طریق شکایت کیفری آن را پیگیری کرد؟