عقد باطل عقدی است که شرایط لازم برای صحت را نداشته باشد. بطلان نکاح زمانی مطرح می شود که پس از نکاح یکی از زوجین مدعی باشد ازدواجی که صورت گرفته به جهتی از جهات قانونی و یا شرعی باطل است و شرایط لازم برای صحت را ندارد.
عقد نکاح ممکن است به دلایل مختلفی باطل گردد که از جمله این شرایط عبارتند از:
1) عدم رعایت شرایط اساسی عقد نکاح:
عقد نکاح نیز مانند تمامی عقود شرایطی دارد که رعایت آن ها موجب صحت عقد نکاح می شود. قانونگذار در مواد 1062 تا 1070 قانون مدنی به بیان شرایط صحّت نکاح پرداخته است.
- برای صحت عقد نکاح نیاز است که یک پیشنهاد (ایجاب) و یک قبول وجود داشته باشد و به الفاظی باشد که صریحاً دلالت بر قصد ازدواج بنماید. که این امر از طریق خواندن خطبه عقد محقق می شود. (ماده 1062 قانون مدنی)
- اگر انگیزه اصلی از نکاح، نامشروع باشد، مثل فرار از خدمت سربازی یا ترک تابعیت، و قصد واقعی زناشویی وجود نداشته باشد، نکاح باطل است.
- زن و شوهر باید به نحوی تعیین گردند که برای هیچ یک از طرفین شبهه وجود نداشته باشد. اشتباه در هویت جسمی، یعنی آنکه شخص دیگری به جای شخص مورد نظر طرف عقد واقع شده باشد، مانع توافق بوده و موجب بطلان عقد می گردد.
- تعلیق در عقد موجب بطلان است، مانند اینکه بیان شود اگر امری محقق شود شما زن من هستید.
- اگر عقد نکاح به اجبار واقع شود و رضایتی وجود نداشته باشد، نکاح باطل است.
- عدم تعیین مهر و مدت در نکاح موقت، موجب بطلان عقد است.
- وجود موانع قانونی برای نکاح
- در مواد 1045 تا 1061 قانون مدنی به موانع نکاح پرداخته شده است.
- طبق ماده 1045 قانون مدنی نکاح با پدر و اجداد و با مادر و جدات هر قدر بالا برود، نکاح با اولاد هر قدر که پایین برود، نکاح با برادر و خواهر و اولاد آن ها تا هر قدر که پایین برود، نکاح با عمات و خالات خود و عمات و خالات پدر و مادر و اجداد و جدات، ممنوع است. خویشانی که نکاح با آن ها به علت رابط ممنوع است، محارم نامیده می شوند.
- ماده 1046 قانون مدنی در خصوص قرابت رضاعی است و مقرر می دارد قرابت رضاعی از حیث حرمت نکاح با وجود شرایطی در حکم قرابت نسبی است. (قرابت رضاعی بدین معناست که اگر کودک با شرایط مشخص از زنی غیر از مادر خود شیر بخورد، رابطه محرمیت بین کودک و آن زن شکل خواهد گرفت)
- ماده 1047 قانون مدنی مقرر می دارد؛ نکاح بین اشخاص ذیل ممنوع دائمی است: بین مرد و مادر و جدات زن او از هر درجه که باشد اعم از نسبی و رضاعی، بین مرد و زنی که سابقاً زن پدر و یا زن یکی از اجداد یا زن پسر یا زن یک از احفاد او بوده است هر چند قرابت رضاعی باشد، بین مرد با اناث از اولاد زن از هر درجه که باشد ولو رضاعی، مشروط بر اینکه بین زن و شوهر زناشویی واقع شده باشد.
- ماده 1048 به جمع بین دو خواهر پرداخته است. جمع بین دو خواهر به صورت هم زمان ممنوع است خواه ازدواج دائم باشد خواه موقت. این منع در زمانی که زن در عده طلاق رجعی به سر می برد نیز وجود دارد.
- ماده 1049 قانون مدنی: هیچ کس نمی تواند دختر برادر زن یا دختر خواهر زن خود را بگیرد مگر با اجازه ی زن خود.
- ماده 1050 در خصوص حرمت و بطلان نکاح با زن شوهردار یا زنی که در عده طلاق یا در عده وفات است.
- ماده 1052 بیان می دارد که نکاح مجدد مرد با زنی که با لعان از یکدیگر جدا شده اند باطل است.
- ماده 1053 مقرر داشته است: “عقد در حال احرام باطل است و با علم به حرمت موجب حرمت ابدی است”.
- ماده 1054 در خصوص زنای با زن شوهر دار مقرر می دارد که زنای با زن شوهردار یا زنی که در عده رجعیه است موجب حرمت ابدی است.
- ماده 1055 بیان می دارد که نکاح با زنی که سابقاً شوهردار بوده و مرد در حالی که شوهردار بوده یا در عده رجعیه بوده، با وی زنا کرده باشد، باعث حرمت ابدی بینشان می گردد.
- ماده 1056: اگر کسی با پسری عمل شنیع کند نمی تواند مادر یا خواهر یا دختر او را تزویج کند.
- ماده 1057: زنی که سه مرتبه متوالی زوجه ی یک نفر بوده و مطلقه شده بر آن مرد حرام می شود.
- ماده 1058 در خصوص حرام موبد شدن پس از 9 طلاق است.
- ماده 1059 مقرر می دارد نکاح زن مسلمان با مرد غیر مسلمان جایز نیست. اگر شوهر در زمان نکاح از اسلام خارج شود نکاح خود به خود منفسخ می شود.
- ماده 1060: نکاح زن ایرانی با تبعه ی خارجی در مواردی هم که مانع قانونی ندارد موکول به اجازه مخصوص از طرف دولت است.
- ماده 1061 بیان کننده اختیار دولت در منع ازدواج مستخدمین و مأمورین رسمی و محصلین دولتی با زنی است که تبعه خارج باشد. البته لازم به ذکر است که تخلف از این ماده به صحّت عقد لطمهای نمی زند بلکه متخلف را از ادامه خدمت در نهاد دولتی مربوطه منع می نماید.
- استیفاء عدد نیز از موانع نکاح به شمار می رود. یعنی اگر مردی 4 زن دائم داشته باشد دیگر نمی تواند زن پنجمی را به عقد دائم بگیرد و موجب بطلان نکاح مجدد است.
2) شرط مبطل ضمن عقد نکاح:
بر اساس ماده 233 قانون مدنی شرط خلاف مقتضای عقد باطل و موجب بطلان عقد است. پس اگر ضمن عقد نکاح شرطی قید شود که خلاف مقتضای عقد باشد، موجب بطلان عقد است.
مرجع صالح به رسیدگی به دعوی بطلان نکاح:
دعوای بطلان نکاح در دادگاه خانواده مطرح می گردد و اگر خواهان پرونده زوج باشد باید در دادگاه محل اقامت خوانده اقامه دعوا نماید ولی اگر خواهان پرونده زوجه باشد می تواند در دادگاه محل اقامت خود یا محل اقامت خوانده دعوا را مطرح نماید.
نمونه دادخواست بطلان نکاح:
خواهان: (مشخصات زوجه)
خوانده: (مشخصات زوج)
خواسته: ابطال عقد ازدواج
دلایل: عقد نامه، شناسنامه، شهادت شهود
ریاست محترم دادگاه خانواده شهرستان ……………….
با سلام
احتراماً به استحضار عالی می رساند: اینجانب ………….. به موجب عقدنامه شماره …………. مورخ …………..دفتر ثبت ازدواج شماره………… با تهدید و به اجبار پدرم مجبور به ازدواج با خوانده محترم که پسر عموی من نیز می باشد شده ام و در این خصوص شهود حاضر به ادای شهادت می باشند. با عنایت به اینکه به استناد ماده 1070 قانون مدنی رضایت از شرایط اساسی صحت عقد نکاح می باشد و اینجانب به اجبار به عقد خوانده درآمده ام، تقاضای صدور حکم مبنی بر ابطال عقد نکاح مورد استدعاست.
