حقوق مالکیت فکری یکی از شاخه های جدید حقوق است که برای اولین بار در آمریکا مطرح شد. گسترش دعاوی تجاری و گفتگوهای علمی پیرامون حقوق مالکیت معنوی و فکری باعث شد که کشورهای دیگر آن را بپذیرند. در کشور عزیزمان ایران نیز مانند سایر کشورها به بحث و گفتگو پیرامون این موضوع علمی و ارزشمند پرداختند و نتایج نسبتاً خوبی تاکنون به دست آمده است. توضیحات مفصلی در خصوص آن ارائه می‌کنیم تا به خوبی بتوانید با این موضوع حقوقی آشنا شوید. اصلی‌ترین مخاطب حقوق مالکیت معنوی کسانی هستند که از افکار خود به درآمدزایی می‌پردازند. احتمالاً تاکنون سوالات زیادی در ذهنتان ایجاد شده اند که مهم‌ترین آنها را در توضیحاتمان بررسی خواهیم کرد.
انواع مالکیت فکری
اصولا انواع مالکیت های فکری به دو بخش قابل تقسیم میباشد که شامل:
۱- حقوق مالکیت ادبی یا هنری ( کپی رایت )
۲- حقوق مالکیت صنعتی که خود دارای چندین زیرمجموعه میباشد .
در ادامه به توضیح مختصری از هرکدام از انواع حقوق مالکیت فکری و مصادیق آن میپردازیم.
مالکیت ادبی هنری یا همان کپی رایت:
مطابق با تعریف مندرج در فرهنگ معین کپی رایت حق انحصاری پدید آورنده اثر برای بهره برداری مادی و معنوی از اثر ادبی و هنری خود میباشد ، در واقع حقوق مالکیت ادبی و هنری حامی آثار منحصر به فرد و مبتکرانه میباشد ، این حقوق شامل مواری از قبیل کتاب، رمان ، نمایشنامه ، قطعات موسیقی ، شعر ، فیلم ،اثر گرافیکی ، سخنرانی ، نرم افزار ، طراحی وب و… میشود ، لارم به ذکر است که این اقیام نیازی به ثبت ندارند و به محض تولید و خلق شدن قانون از آنها حمایت میکند ، البته به شرطی که این آثار منحصر به فرد و دارای ابتکار باشند.
حقوق مالکیت صنعتی:
در خصوص حقوق مالکیت صنعتی تعریف خاصی در نظام حقوقی ایران موجود نمی باشد وشاید علت آن وجود موضوعات مختلف در خصوص مالکیت صنعتی که هر کدام مختصات و ویژگی های خاص خود را دارد باشد، اما به طور کلی مالکیت صنعتی به عنوان یکی از اصول حقوقی اساسی در حوزه تجارت و صنعت، به مالکیت فرایندهای تولیدی و صنعتی مرتبط می‌پردازد که مصادیق آن شامل:
۱- حق اختراع
مطابق با ماده ۳۱ قانون ثبت اختراعات، طرحهای صنعتی و علائم تجاری مصوب ۱۳۸۶ :حق استفاده انحصاری از یک علامت به کسی اختصاص دارد که آن علامت را طبق مقررات این قانون به ثبت رسانده باشد. و در واقع با ثبت آن اختراع جزو دارایی های فرد محسوب شده و شخص میتواند از حقوق متعلقه به آن بهره مند گردد و هیچ کس بدون اجازه نمیتواند از آن استفاده نماید.
۲-علامت تجاری:
مطابق با ماده 30 قانون ثبت اختراعات، طرح های صنعتی و علایم تجاری، علامت تجاری یعنی هر نشان قابل رؤیتی که بتواند کالاها یا خدمات اشخاص حقیقی یا حقوقی را از هم متمایز سازد. مدت اعتبار برند و علایم تجاری که به ثبت رسیده‌اند، به مدت ۱۰ سال از تاریخ تقدیم اظهارنامه میباشد که پس از آن نیز قابل تمدید می باشد.
۳- طرح صنعتی:
موجب ماده 20 قانون ثبت اختراعات، طرح های صنعتی و علائم تجاری مصوب ۱۳۸۶ :
هر گونه ترکیب خطوط یا رنگ ها و هرگونه شکل سه بعدی با خطوط، رنگ ها و یا بدون آن، به گونه ای که ترکیب یا شکل یک فرآورده صنعتی یا محصولی از صنایع دستی را تغییر دهد طرح صنعتی است. در یک طرح صنعتی تنها دسترسی به یک نتیجه فنی بدون تغییر ظاهری مشمول حمایت از این قانون نمی باشد.
مالکیت فکری در قانون
برای اولین بار مواد ۲۱۳ مکرر، ۲۴۴، ۲۴۹ قانون مجازات عمومی مصوب ۱۳۰۴ش، در بخش دسیسه و تقلب در کسب و تجارت، به حقوق مؤلفان و مصنفان و تخلفات مربوط به چاپ و فروش آثار قابل طبع اختصاص یافت و در ۱۳۱۰ش مواد ۲۴۴ و ۲۴۹ اصلاح شد.
در ۱۳۴۶ش لایحه «حمایت از حقوق مؤلفان، مصنفان و هنرمندان» تهیه شد و در ۱۱ دی ۱۳۴۸ در ۳۳ مادّه و سه تبصره به تصویب مجلس رسید و در ۱۳۵۰ش آیین‌نامه اجرایی آن تدوین شد.
به موجب مادّه ۳۲ این قانون، چهار مادّه ۲۴۵ تا ۲۴۸ قانون مجازات ۱۳۰۴ ملغا اعلام شد.
بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در شهریور ۱۳۷۳ هیئت وزیران یک مادّه به فصل پنجم لایحه مجازات اسلامی افزود که به موجب آن «هرگونه تصرف غیرمجاز در پردازش و انتقال داده‌‌ها و نرم‌افزارهای کامپیوتری» جرم تلقی شد ولی این مادّه در قانون تعزیرات و مجازات‌های بازدارنده مصوب ۱۳۷۵ش به تصویب نرسید.
در ۱۳۷۹ش قانون «حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم‌افزارهای رایانه‌ای» تصویب شد که براساس آن، صاحبان این آثار تا سی سال مورد حمایت واقع می‌شوند.
همچنین در اجراء اصل یکصدو بیست‌و سوم(۱۲۳) قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران قانون ثبت اختراعات، طرحهای صنعتی و علائم ۱۳۸۶/۰۸/۰۷ به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید.
منظور از حقوق مالکیت فکری در ایران چیست؟
حقوق مالکیت فکری به مجموعه حقوق زاییده ذهن انسان گفته می شود. زمانی که صحبت از اموال و دارایی های هر شخص مطرح میشود ذهن فوراً به سراغ اموال عینی می رود. به طور مثال زمانی که بخواهید دارایی های شخص الف را بررسی کنید به شماره حساب، نوع خانه یا سایر اموالش نگاه می کنید. اما آیا تاکنون به این موضوع فکر کرده اید که امکان دارد این اموال قابل لمس و اشاره نباشند؟ به طور مثال آیا اموالی در دنیا وجود دارند که همانند یک ماشین یا سکه طلا نباشند؟ پاسخ این است که بله، اموالی وجود دارند که قابل دیدن یا اشاره نیستند ولی به عنوان مال محسوب می شوند. قطعاً سوالات زیادی در ذهن شما ایجاد شده اند که آنها را بررسی خواهیم کرد.
حقوق مالکیت فکری فقط متعلق به فرد انسانی نیست. در عالم حقوق نه فقط فرد انسانی بلکه شخص حقوقی نیز می تواند از امتیازات و حمایت های قانونی برخوردار باشد. قانونگذار این حق را برای شخص حقوقی قائل شده است که بتواند از تمام حقوق فرد انسانی برخوردار شود. البته بدیهی می باشد که برخی از حق ها مختص انسان ها هستند و اشخاص حقوقی ذاتاً نمی توانند از آنها برخوردار شوند. یکی از حقوقی که قانونگذار برای تمام اشخاص اعم از حقیقی و حقوقی قائل شده برخورداری از حقوق مالکیت فکری است. همانگونه که فرد انسانی میتواند از اموال ذهنی خود برخوردار شود، اشخاص حقوقی نیز می توانند مالکیت فکری داشته باشند.
حقوق مالکیت فکری چگونه مورد حمایت قانونگذار قرار گرفته است؟
حقوق مالکیت فکری نباید فقط در سطح دانشگاه و کلاس های درس باقی بماند. بنابراین قانونگذار به جهت حمایت از این اموال ارزشمند در جامعه باید به تصویب قانون میپرداخت. قانونگذار در سال ۱۳۸۶ به تصویب یک قانون مهم در این حوزه پرداخت که تاکنون به عنوان قانون صالح شناخته شده است. قانون اخیر به نام قانون ثبت اختراعات، طرح های صنعتی و علائم تجاری در بهمن ماه سال ۱۳۸۶ به دستگاه های اجرایی کشور ابلاغ شد. همانگونه که توضیح دادیم این قانون به عنوان قانون صالح در حوزه مالکیت معنوی و فکری در کشور وجود دارد. البته قوانین (کنوانسیون های) دیگری نیز وجود دارند که ملی محسوب نمی شوند ولی به عنوان قانون پذیرفته شده اند.
حقوق مالکیت معنوی دقیقاً در قانونی که در قسمت قبل نام بردیم ذکر شده است. مطابق قانون اخیر تمام نام های تجاری و همچنین لوگوها قابلیت ثبت شدن را دارند. احتمالاً این سوال در ذهن شما خوانندگان عزیز ایجاد شده است و می‌پرسید: به چه علت باید نام یا لوگو را ثبت کنیم؟ ثبت هرگونه نام یا لوگوی تجاری برای اشخاص حقیقی و حقوقی قرار داده شده است تا آنها را در حمایت قانونگذار قرار دهد. در حمایت قانونگذار بودن بدین معناست که می‌توانید از امتیازات خاص قانونی استفاده کنید. بدیهی است که این امتیازات قانونی فقط مختص مالکین آن یا همان ثبت کنندگان علامت یا نام تجاری است. اجازه دهید توضیحات بیشتری در مورد مالکیت فکری دهیم تا متوجه آن بشوید.
حقوق مالکیت فکری شامل چه اموالی می شود؟
حقوق مالکیت فکری بسیار گسترده است. اجازه دهید در ابتدا برای شما یک ضابطه تعیین کنیم تا از طریق آن بتوانید اموال فکری را شناسایی کنید. دقیقاً کار حقوق مانند اسلام، قانون گذاری است و در حقیقت یک پدیده محسوب نمی شوند. بنابراین به راحتی از طریق قانون می توانید مصادیق را شناسایی و سپس احکام و آثار آن را بدانید. همانگونه که در ابتدا توضیح دادیم، اموال فکری به اموالی گفته می شود که زاییده ذهن انسان هستند. بنابراین از این تعریف باید مستقیماً به سراغ مالکیت آن برای اشخاص حقیقی و حقوقی برویم. با توجه به تعریفی که ارائه نمودیم اموال فکری فقط برای فرد انسانی قابلیت ثبت شدن را دارند. حال این سوال ایجاد میشود که: اشخاص حقوقی چگونه اموال فکری خود را ثبت کنند؟
اشخاص حقوقی نیز می‌توانند از حقوق مالکیت فکری برخوردار شوند. اما همانگونه که در قسمت قبل ذکر کردیم چگونه آنها می‌توانند اموال فکری خود را به ثبت برسانند؟ ثبت هرگونه اموال فکری شرکت ها مطابق قانون باید توسط شخص انسانی صورت بگیرد. قطعاً این سوال در ذهن شما ایجاد شده است که: پس تکلیف مالکیت اموال فکری شرکت ها چه می شود؟ آیا مالکیت این مال فکری به نام شخص انسانی یا همان ثبت کننده می باشد؟ باید دقت کنید که ثبت شدن اموال فکری شرکت ها توسط شخص انسانی به معنای مالکیت او نیست. اشخاص حقوقی از طریق فرد انسانی به ثبت علامت می‌پردازند اما مالکیت آن مختص شخص حقوقی (شرکت) خواهد بود.
مطابق حقوق مالکیت فکری آیا میتوانیم اموال خود را به ثبت برسانیم؟
حقوق مالکیت فکری به جهت حمایت از اموال ذهنی است. زمانی که صحبت از اموال مطرح میشود فقط نباید به اموال عینی توجه کنید. به طور مثال برخی از اموال عینی عبارتند از: انواع محصولات زراعی یا گلخانه ای، انواع ماشین ها، انواع اموال غیر منقول و سایر موارد. حال به نظر شما آیا اموال ذهنی می‌توانند به عنوان یک مال محسوب شوند و حتی مورد معامله قرار گیرند؟ اجازه دهید برخی از اموال فکری را برایتان ذکر کنیم تا ذهن شما نسبت به آنها آمادگی لازم را کسب کند. اموال فکری یا ذهنی عبارتند از: انواع فرمولاسیون ها، روش حل یک مشکل در اقسام صنعت ها، یک نت موسیقی یا یک موزیک و سایر موارد. اگر یک موسیقی دان با تلاش های بسیار یک نت موسیقی را بنویسد آیا این نت به عنوان اموال او محسوب نمی شود؟ قطعاً تمام مواردی که نام بردیم اموال فکری هستند.
حقوق مالکیت معنوی نیز دقیقاً مانند حقوق مالکیت فکری است. از لحاظ عرف، مالکیت فکری با مالکیت معنوی تفاوت چندانی ندارد. اما از لحاظ حقوقی و متخصصین حوزه مالکیت فکری، تفاوت هایی وجود دارند که نباید از آنها غفلت کرد. البته در این مقاله قصد نداریم به تفاوت های این دو حوزه بپردازیم؛ زیرا یک موضوع آکادمیک است. اجازه دهید از دیدگاه پدر علم حقوق به بررسی حقوق مالکیت معنوی بپردازیم و آن را تعریف کنیم. حقوقی که به صاحب آن اختیار و اجازه می‌دهد تا با انحصار از منافع و شکل خاصی از انتفاع از فعالیت و فکر انسان استفاده کند. تعریف اخیر را دکتر کاتوزیان ارائه نموده است که میتواند یک تعریف خوب برای آشنایی با این حقوق باشد.
چگونه می توانیم اموال فکری خود را ثبت کنیم؟
حقوق مالکیت فکری به دو دسته عمده تقسیم می شود. در زمانی که می‌خواهید اموال فکری خود را به ثبت برسانید باید بدانید که در کدام دسته قرار دارد. دسته اول از اموال فکری مربوط به اموال ادبی و هنری هر شخص می شود. دسته دوم از اموال فکری نیز مربوط به اموال صنعتی و تجاری می شود. اجازه دهید برخی از مصداق های هر کدام از تقسیم بندی های اموال فکری را برایتان توضیح دهیم. پس از بررسی این توضیحات و مصادیقی که برایتان ذکر می کنیم می‌توانید اموال فکری خود را دسته بندی کنید. برخی از مصادیق اموال فکری عبارتند از:
• اموال ادبی و هنری: اقسام تالیفات مانند شعر ها و کتاب ها.
• اموال صنعتی: نام یا علامت تجاری یا فرمول های خاص صنایع.
حقوق مالکیت فکری توسط قانونگذار مورد حمایت قرار گرفته است. بنابراین شما عزیزان می‌توانید با ثبت نمودن اموال فکری خود از آنها محافظت کنید. احتمالاً این سوال در ذهن شما ایجاد شده است و می‌پرسید که: اگر ثبت نکنیم چه می شود؟ ثبت نکردن اموال فکری دقیقاً به معنای به سرقت رفتن آنها است. یادتان باشد که اگر اموال فکری به سرقت بروند دیگر نمی‌توانید مالکیت خود را به اثبات برسانید. فرض کنید که یک برند توسط یک کسب و کار کوچک ولی معروف در حال استفاده شدن است. یک کسب و کار دیگر از این برند برای جذب مشتری استفاده میکند تا بتواند سود خود را افزایش دهد. کسب و کار اول با عدم ثبت برند نمی تواند از کسب و کار دوم هیچگونه شکایتی داشته باشد.
اموال فکری خود را در کدام اداره باید ثبت کنیم؟
حقوق مالکیت معنوی، حقوق قانونی مالکین و آثار آنها را تشریح کرده است. برای شناخت اداره ی قانونی و یا صالح برای ثبت اموال فکری باید به قانونگذار مراجعه کنیم. تمام اموال صنعتی که برخی از مصادیق آن را در قسمت قبل برایتان توضیح دادیم باید مطابق قانون ثبت علامات به ثبت برسند. منظور از قانون ثبت علامات همان قانون ثبت اختراعات، طرح های صنعتی و علائم تجاری می باشد. مطابق قانون اخیر تمام نام ها یا علامت های تجاری شرکت ها باید در اداره مالکیت معنوی به ثبت برسند. اداره مالکیت معنوی نیز در قالب یک اظهارنامه ثبتی که فرم خاصی دارد به ثبت علامات می‌پردازد. به یاد داشته باشید که خود این ثبت نمودن نیز دارای مراحل پیچیده و طولانی است که نیاز به یک راهنمای حقوقی دارد.
