هر گاه فردی قصد طرح دعوی یا خواسته ای را نزد محاکم قضایی داشته باشد و یا این دعوی یا خواسته بر علیه او مطرح گردیده باشد و ضمن آن ادعایی مطرح گردد، جهت اثبات ادعای خود یا در مقام دفاع و در جهت انکار و رد ادعای طرف مقابل، می بایست دلایل و مستندات قانونی ارائه نماید که قانونگذار، مطابق ماده 1258 قانون مدنی این دلایل و مستندات را به شرح ذیل عنوان می نماید:
- اقرار
- اسناد کتبی
- شهادت
- امارات
- قسم
همانگونه که ملاحظه می فرمائید یکی از دلایل و مستندات دعوی، شهادت شهود می باشد که به شرح ذیل به توضیح و بررسی شرایط آن می پردازیم.
لازم به ذکر است بنیاد حقوقی سخن آرا با کادری مجرب و متخصص آماده ارائه خدمات مشاوره حقوقی و وکالت در دعاوی اعم از حقوقی، کیفری، خانواده و … می باشد.
شهادت شهود به چه معناست؟
مطابق با ماده 174 قانون مجازات اسلامی: “شهادت عبارت است از اخبار شخصی غیر از طرفین دعوی، به وقوع یا عدم وقوع جرم توسط متهم یا هر امر دیگری نزد مقام قضایی”.
به عبارت ساده تر شهادت عبارت است از گواهی دادن نسبت به امر یا واقعه ای که رخ داده و شخص گواهی دهنده ناظر بر آن بوده است. شهادت می بایست از طرف فردی غیر از طرفین دعوا اظهار شود و اظهارات شاهد به نفع یا ضرر یکی از طرفین آن دعوا خواهد بود.
استشهادیه چیست؟
استشهادیه فرم کتبی است که شاهد اظهارات خود را در آن قید نموده و جهت اعتبار بخشیدن به آن، با امضاء و اثر انگشت اظهارات خود را گواهی می نماید.
متن استشهادیه با توجه به محتوای دعوی مطروحه می تواند متفاوت باشد، بطور مثال؛ استشهادیه در خصوص اعسار، توهین، انحصار وراثت و …
تفاوت شهادت شهود و استشهادیه:
اولین تفاوت آن است که شهادت شهود از دلایل اثبات دعوا بوده و شاهدین با حضور در دادگاه و در محضر قاضی اظهارات خود را عنوان می نمایند ولی در استشهادیه اظهارات شهود به صورت کتبی نگارش شده و شهود با امضاء و اثر انگشت اظهارات خود را گواهی می نمایند.
دومین و اصلی ترین تفاوت آن است که شهادت شهود و استشهادیه از نظر اعتبار با یکدیگر متفاوت می باشند بدین نحو که چنانچه دعوی با شهادت شهود قابل اثبات باشد و حد نصاب شهود و سایر شرایط قانونی آن رعایت گردد، قاضی مکلف است براساس قانون اقدام به صدور رأی نماید. این درحالیست که در خصوص استشهادیه اینگونه نیست و میزان اعتبار آن بنا بر نظر قاضی تعیین می گردد.
ویژگی ها و شرایط قانونی شاهد و شهادت او:
قانونگذار شرایطی را برای معتبر دانستن شهادت درنظر گرفته و آن شرایط را شرح داده است.
ماده 175 قانون مجازات اسلامی:
“شهادت شرعی آن است که شارع آن را معتبر و دارای حجیت دانسته است اعم از آنکه مفید علم باشد یا نباشد.”
ماده 176 قانون مجازات اسلامی:
“در صورتی که شاهد واجد شرایط شهادت شرعی نباشد، اظهارات او استماع می شود. تشخیص میزان تأثیر و ارزش این اظهارات در علم قاضی، در حدود اماره قضایی با دادگاه است.”
مطابق با ماده 177 قانون مجازات اسلامی، شاهد باید شرایطی ذیل دارا باشد؛
- شاهد باید بالغ باشد و شهادت اطفال زیر 15 سال فقط مزید بر اطلاع است مگر در مواردی که مطابق با قانون شهادت اطفال معتبر شناخته شود.
- شاهد باید عاقل باشد و محجور و مجنون نباشد.
- شاهد باید با ایمان باشد.
- شاهد باید عادل باشد.
- شاهد نباید در موضوع شهادت نفعی داشته باشد.
- شاهد نباید با طرفین دعوی خصومت شخصی داشته باشد.
- عدم اشتغال شاهد به تکدی گری و ولگردی
- شاهد باید طهارت مولد داشته باشد (به بیان ساده و عامیانه حلال زاده باشد).
تبصره 1: احراز شرایط موضوع این ماده باید توسط قاضی انجام پذیرد.
تبصره 2: در مورد شرط خصومت، هر گاه شهادت شاهد به نفع طرف مورد خصومت باشد، مورد پذیرش خواهد بود.
نکته1: لازم به ذکر است مطابق قانون شهادت برخی از افراد قابل استماع و استناد نیست، که عبارتند از؛
- فرد محکوم به جرائم جنایی باشد.
- فرد معروف به فساد اخلاقی باشد.
- حق شهادت به موجب حکم محکمه از فرد سلب شده باشد.
- فرد دچار فراموشی یا آلزایمر، جنون و یا بیماری حاد روحی و روانی باشد.
- فرد با طرفین دعوی قرابت نزدیک یا رابطه خادم و مخدومی داشته باشد.
نکته 2: مستند به ماده 178 قانون مجازات اسلامی، فردی که دچار جنون ادواری است، در زمانی که در حال افاقه یا به بیان عامیانه بیماری او بهبود یافته باشد به شرطی که در زمان تحمل شهادت یا مشاهده امر واقع شده نیز در وضعیت بهبودی قرار داشته باشد، شهادت وی پذیرفته می شود.
نکته 3: مطابق ماده 179 قانون مجازات اسلامی، هر گاه شاهد غیر بالغ ممیز باشد یا به بیان ساده تر، کودک دارای قوه تشخیص باشد (بطور معمول کودک بالای 7 سال دارای قوه درک و تمییز می باشد) و در زمان ادای شهادت به سن بلوغ برسد، شهادت او معتبر است.
حد نصاب شهود در دعاوی مدنی و حقوقی :
نوع دعوی برای تعیین حد نصاب و تعداد شهود بسیار حائز اهمیت است. مطابق ماده 230 قانون آئین دادرسی مدنی تعداد و جنسیت شهود و ترکیب شهادت با سوگند با توجه به نوع دعوی به ترتیب ذیل میباشد؛
الف) اصل طلاق و اقسام آن و رجوع در طلاق و نیز دعاوی غیرمالی از قبیل مسلمان بودن، بلوغ، جرح و تعدیل، عفو از قصاص، وکالت، وصیت، با گواهی دو مرد.
ب) دعاوی مالی یا آنچه که مقصود از آن مال می باشد، از قبیل دین، ثمن مبیع، معاملات، وقف، اجاره، وصیت به نفع مدعی، غصب، جنایات خطایی و شبه عمد که موجب دیه است، با گواهی دو مرد یا یک مرد و دو زن.
چنانچه برای خواهان امکان اقامه بینه شرعی نباشد، می تواند با معرفی یک گواه مرد یا دو زن به ضمیمه یک سوگند ادعای خود را اثبات نماید. در موارد مذکور در این بند، ابتدا گواه واجد شرایط شهادت می دهد، سپس سوگند توسط خواهان ادا می شود.
ج) دعاوی که اطلاع بر آنها معمولاً در اختیار زنان است از قبیل ولادت، رضاع، بکارت، عیوب درونی زنان، با گواهی چهار زن یا دو مرد یا دو زن و یک مرد.
د) اصل نکاح با گواهی دو مرد یا یک مرد و دو زن.
حد نصاب شهود در دعاوی کیفری:
مطابق ماده 199 قانون مجازات اسلامی: “حد نصاب شهادت در کلیه جرائم، دو شاهد مرد است مگر در زنا، لواط، تفخیذ و مساحقه که با چهار شاهد مرد اثبات می گردد. برای اثبات زنای موجب حد جلد، تراشیدن و یا تبعید، شهادت دو مرد و چهار زن عادل نیز کافی است. زمانی که مجازات غیر از موارد مذکور باشد، حداقل شهادت سه مرد و دو زن عادل لازم است. در این مورد هر گاه دو مرد و چهار زن عادل به آن شهادت دهند، تنها حد شلاق ثابت می شود. جنایات موجب دیه با شهادت یک شاهد مرد و دو شاهد زن نیز قابل اثبات است.”
شرایط اعتبار شهادت شهود در محاکم قضایی:
در صورتی که شاهد کلیه شرایط شهادت شرعی که در بالا به آن اشاره شد را دارا باشد، با رعایت موارد ذیل میتواند شهادت معتبر در محاکم قضایی ارائه نماید:
- شهادت باید از روی قطع و یقین باشد و شک و تردیدی در آن وجود نداشته باشد.
- شهادت می بایست مطابق با موضوع دعوی باشد و شهادت غیرمرتبط فاقد اعتبار است.
- در صورت تعدد شهود، اظهارات همه آنها می بایست یکسان باشد بدین نحو که اختلاف در جزئیات اظهارات شهود باعث اختلاف در اصل موضوع شهادت نشود و مضمون اظهارات شهود یکسان باشد.
- شهادت بایستی به صورت شفاهی یا کتبی ارائه شود و در صورت عدم توانایی شاهد در این امر، از طریق ایما و اشاره به گونه ای که بدون ابهام و شیوا باشد.
جرح و تعدیل شهود به چه معناست؟
با توجه به مراتب فوق الاشعار و شرایط ذکر شده در خصوص شاهد و اعتبار شهادت وی مطابق قانون، در وهله نخست دادگاه رسیدگی کننده موظف است احراز شرایط شاهد و شهادت را بررسی نماید لکن در صورت عدم اطلاع دادگاه از فقدان شرایط، شخصی که ادعای فقد شرایط را در شاهد یا شهادت او دارد، با استناد به دلایل و مستندات، ادعای خود را ثابت می نماید و شهادت شخص را از درجه اعتبار ساقط می نماید، که به این عمل جرح شهود گفته می شود.
همچنین چنانچه شاهد و شهادت وی از حیث شرایط قانونی مورد ایراد واقع شود، طرف مقابل می تواند با ارائه دلایل و مستندات، از صلاحیت شاهد دفاع نموده و به شهادت وی اعتبار بخشد، که این عمل تعدیل شهود نامیده می شود.
قانونگذار مطابق مواد 191 الی 196 قانون مجازات اسلامی و مواد 233 و 234 قانون آئین دادرسی مدنی شرایط جرح و تعدیل شهود را شرح داده است.
شهادت کذب و مجازات آن:
شهادت کذب بدان معناست که شخص در شهادت خود متوسل به دروغ شده و نسبت به امری که بی اطلاع بوده، اظهاراتی را ارائه نموده است.
از آنجایی که شهادت شهود از ادله اثبات دعوی بوده و شهادت کذب می تواند سبب تضییع حقوق حقه فردی را ایجاد نماید، لذا قانونگذار مطابق ماده 650 قانون مجازات اسلامی، این عمل را جرم انگاری نموده و برای آن مجازات در نظر گرفته است بدین شرح که:”هر کس در دادگاه نزد مقامات رسمی شهادت دروغ بدهد، به سه ماه و یک روز تا دو سال حبس و یا به 1.500.000 تا 12.000.000ريال جزای نقدی محکوم خواهد شد.
تبصره: مجازات مذکور در این ماده، علاوه بر مجازاتی است که در باب حدود و قصاص و دیات برای شهادت دروغ ذکر گردیده است.
نکات مهم:
1) اگر رأی صادره با استناد به شهادت کذب صادر شود و مراتب کذب بودن شهادت قابل اثبات باشد، از جمله دلایل نقض دادنامه محسوب شده و شخص می تواند با استناد به آن به رأی صادره اعتراض نماید.
2) چنانچه شخصی در اثر شهادت کذب دچار خسارت شود، می تواند با طرح شکایت جبران تمامی خسارت وارده را از فرد شاهد که با توسل به دروغ و گواهی کذب این امر را سبب شده، مطالبه نماید.
نمونه استشهادیه اعسار از پرداخت هزینه دادرسی:
طلب شهادت می شود از کسانی که مطلعند اینجانب ——— به شماره ملی ——– در شغل —— اشتغال دارم و درآمد ماهیانه ام مبلغ ———- ريال می باشد که از طریق آن امرار معاش نموده و امور زندگی خود و خانواده ام را با آن تأمین می نمایم. لازم به ذکر است که بنده متأهل و دارای یک فرزند هستم و علاوه بر آن ماهیانه ——- ريال نیز بابت اجاره بهای محل سکونت خود و خانواده ام پرداخت می نمایم لذا به دلیل عدم تمکن مالی توانایی پرداخت یکجای هزینه دادرسی به مبلغ ——-ريال را ندارم. لیست دارایی های بنده تنها یک دستگاه اتومبیل —– می باشد. خواهشمندم مراتب را با امضاء و اثر انگشت گواهی نمائید.
